شعر و عرفان

دیار عشق

غزلي از طاهره قرة العين:

  بديار عشق تو مانده ام زکسی نديده عنـــــــايتی

   به غريبيم نظری فکن که تو پادشــــــاه   ولايتی

  گنهی بود مگر ای صنم که ز سر عشق تودم زنم

  فهجـــــر تنی و قتلتنی و اخذتنــــی بجنــــــايتی

شده راه طاقت و صبر طی بکشم فراق تو  تا   بکی

  همه بند بند مرا چونی بود از غم تو حکــــــايتی

عجزالعقول لدرکه هلـــــــــک النفوس لوهمـــــه

  به کمال تو که برد رهی نبود بجز تو نهـــــــايتی

چو صبا برت گذر آورد ز بلا  کشان  خبر   آورد

 رخ زرد و چشم ترآورد چه شود کنی تو عنــايتی

قدمی نهی تو به بسترم سحری ز فيض خود ازکرم

 به هوای قرب تو بر پرم به دو بال دهم بجناحتی

برهانيم چو از اين مکان بکشانيم سوی  لامکان

گذرم ز جان و جهانيان که تو جان و جانده خلقتی

در بيان مقام توكل

تكيه بر تقوي و دانش در طريقت كافريست

راهرو  گر  صد  هنر  دارد  توكل   بايدش

توكل به معناي اعتماد بر خدا و واگذاري نتيجه امور به خداست.انسان به ميزاني

كه نسبت به خداوند معرفت داشته باشد به همان نحو بر خدا توكل دارد به اين

 صورت كه هر چه شناخت ما به خدا بيشتر باشد توكل   ما بر خدا بيشتر  است.

 نكته اي كه در باب توكل بايد به  آن   توجه داشت برداشت  ناصواب از  معناي

 توكل است به اين نحو كه  بعضي  انسانها  توكل  را به  معناي  عدم استفاده  از

 اسباب و علل در جهان مي دانند يعني  استفاده از  اسباب و  وسايل رات  خلاف

معناي توكل  مي شمارند.   ناگفته  پيداست  كه  از  اين  ابزار  براي  رسيدن  به

 مقصود بايد نهايت استفاده را نمود چرا كه حكمت خدا  چنين اقتضاء   مي كند

 اما در عين حال نبايد از واگذاري نتيجه امور به  خدا غافل شد كه  در غير اين

 صورت سرانجام بدي براي انسانها به همراه خواهد داشت .

گر خدا خواهد نگفتند از بطر           پس خدا بنمودشان عجز بشر

خداوند در سوره آل عمران آيه  159 خطاب به پيامبر ( ص)  مي فرمايد:

 .... .و شاورهم في  الامر فاذا  عزمت فتوكل  علي  الله . د ر كارها  با  آنان

 مشورت كن و چون  تصميم  گرفتي  بر  خدا  توكل كن  به  عبارتي  ديگر

 توكل پس از مشورت و تصميم  گيري است نه  قبل  از  آن  برخلاف  نظر

 بعضي  از  انسانها   كه  توكل   را  به   معناي  واگذاري  تام  امو ر به  خدا

مي دانستند  و  اندك  تلاشي  در  اين  زمينه  را  مخالف  با  امر  خدا  تلقي

 مي كردند.  چنانچه از  پيامبر  (ص)  منقول  است : روزي  رسول  خدا (ص)

 با مردمي  بر  خورد  كه  اهل  كار و  تلاش  نبودند ، به  آنان  فرمود:   شما

چه   گروهي   هستيد ؟   گفتند:   ما   توكل   كنندگان   بر   خدا   هستيم

فرمود: نه، بلكه شما سربار ديگران هستيد.

گر توكل مي كني در كار كن       كشت كن پس تكيه بر جبار كن

اگر انسان اهل معرفت باشد مي داند كه خداوند  در راستاي   راهيابي  انسان

 به خواسته هايش ابزار و وسايلي را مهيا نموده است كه بايد از آن بهره  جويد

خواجه چون بيلي به دست بنده داد       بي سبب معلوم شد او را مراد

بنابراين اسباب و ابزار در  جهان جز ء  حكمت  خداست  و نمي تواند  منافي

 امر توكل باشد.

در روايت است كه عربي نزد پيامبر(ص) آمد در حاليكه شتر خويش را رها كرد.

رسول اكرم (ص) فرمود : شترت را كجا  گذاشتي؟ گفت:  آنرا  رها  كردم  و

بر خدا توكل نمودم ؛ پيامبر (ص)  فرمود: اعقلها و توكّل .پايش  را  ببند  و

 بر خدا توكل كن.

گفت پيغمبر به آواز بلند             با توكل زانوي اشتر ببند

رمز الكاسب حبيب الله شنو       از توكل در سبب  كاهل مشو

در توكل بايد به نكات توجه داشت كه توكل فقط به معناي گفتن لفظ يا

جمله نيست بلكه امري قلبي و   دروني است و   در اين صورت   است   كه

 مي تواند موپر واقع شودو نكته ديگر اينكه   توكل   وقتي   معناي   واقعي

دارد كه انسان مسئوليت خود را به    درستي    انجام   دهد  ،سپس بر خدا

توكل نمايد كه زين پس هرچه پيش آيد در واقع به صلاح اوست

چنانكه سنايي مي فرمايد:

زالكي كرد سر برون ز نهفت         كِشته خود چو خشك ديد بگفت

اي همه آن تو چه نو چه كهن       رزق بر توست هر چه خواهي كن

بنابر اين نبايد از مصلحت بعضي از امور غافل بود

عسي ان تكرهوا شيئا ً و هو خير لكم و عسي ان تحبّوا شيئا ً و هو شرٌ لكم

چه بسا چيزهايي را كه ناپسند مي دانيد در حاليكه به سود شماست و چه

 بسا چيزهايي كه دوست مي داريد كه آن به ضرر شماست.

غمناك نبايد بود از طعن حسود اي دل

باشد كه چو وابيني خير تو در اين باشد

يا:

آن كس كه توانگرت نمي گرداند

او  مصلحت  تو  از تو  بهتر  داند

پروين اعتصامي نيز در داستاني بسيار زيبا با عنوان  گره گشا  اين مساله را

 يادآور مي شود كه در پايان اين سخن به آن اشاره مي شود.

پير  مردي  مفلس  و بر گشته  بخت          

  روزگاري  داشت   ناهموار و  سخت

هم  پسر   هم  دخترش  بيمار    بود              

  هم  بلاي  فقر  و  هم  تيمار     بود

روزها  مي رفت  بر  بازار  و      كوي              

نان طلب مي كرد و   مي برد      آبروي

هر  اميري  را  روان  مي شد    ز پي             

تا   مگر  پيراهني   بخشد  به   وي

صبحگاهي  رفت  و   از  اهل    كرم              

كس ندادش نه  پشيز و   نه   درم

رفت     سوي    آسيا    هنگام    شام            

 گندمش بخشيد دهقان يك دو جام

زد  گره  بر  دامن  آن گندم ،   فقير               

 شد  روان و گفت  كاي حيّ   قدير

گر تو پيش آري به فضل خويش دست       

 بر گشايي   هر  گره   كايام    بست

چون كنم يارب در اين   فصل    شتا           

من  عليل  و  كودكــــــانم    ناشتا

مي خريد اين گندم ار يكجا ي كس            

هم عسل زان مي خريدم ،هم عدس

 بس گره بگشوده اي  از  هر  قبيل         

اين   گره   را  نيز بگشا ،اي جليل

اين دعا  مي كرد و  مي پيمود   راه           

  ناگه  افتادش   به   پيش  پا  نگاه

ديد     گفتارش     فساد    انگيخته              

وان گره بگشوده ،گندم    ريخته

بانگ بر  زد   كاي   خداي   دادگر             

  چون  تو  دانايي،  نمي داند    مگر

سالهــــــــا نرد   خدايي    باختي             

اين  گره  را   زان  گره   نشناختي

من  ترا  كي   گفتم  اي  يار   عزيز             

كاين گره بگشاي و گندم را بريز

ابلهي  كردم  كه  گفتم   اي    خدا               

گر  تواني  اين  گر ه  را  بر  گشا

آن گره را چون  نيارستي   گشود              

اين گره بگشودنت آخر   چه  بود

الغرض برگشت مسكين دردناك             

 تا مگر بر چيند آن گندم ز خاك

چون براي   جستجو   خم   كرد  سر            

ديد   افتاده   يكي   هميان    زر

سجده كرد و گفت كاي رب و دود            

 من چه دانستم ترا حكمت چه بود

هر بلايي كز تو آيد ،رحمتي  است           

 هر كه را فقري دهي ،آن دولتي است

گندمم  را   ريختي  تا    زر     دهي             

  رشته ام بردي ، كه تا گوهر دهي

در تو پروين نيست فكرو عقل و هوش       

  ورنه ديگ حق نمي افتد ز جوش

     خدا را کجا جوییم

    از ابوسعید ابوالخیرپرسیدند:خدا را کجا جوییم؟ابو سعید در پاسخ

گفت:کجا جستید که نیافتید!

    عارفی گفته است :مراد از خداجویی نه آن است که او را پیدا کنی،

بلکه تو باید از گمگشتگی پیدا شوی یعنی خود را بشناسی چنانکه

حضرت علی (ع) فرمود:من عرف نفسه فقد عرف ربه

(هرکه خود را بشناسد خدا را شناخته است)

    من عرف زین گفت شاه اولیا        عارف خود شو که بشناسی خدا

                                                مولانا

                بت نازنین

غزلی از مولانا

ای بت نازنین  من ، دست  من  است  و  دامنت

 سرو سمن برین من، دست من است و دامنت

دل شده پای بست تو ، فتنه ی  چشم  مست تو

 تا چه کشم ز دست تو، دست من است و دامنت

قبله  دل   سرای   تو   ،  کعبه  جان   هوای   تو

 روی من است و پای تو ،دست من است و دامنت

لعل   لبت   شفای  من ،  کید  غمت سزای   من

 گر   نکنی   دوای   من، دست  من است و دامنت

شمع  من  است  روی تو  ،عمر من است موی تو

جان من است بوی تو  ،دست من است و دامنت

بر  سر ره   به خواریم  ، چند  کشی  به زاری ام

گر تو چنین گذاری ام،  دست من است  ودامنت

جان  و  جهان من   تویی،  سرو روان   من  تویی

روح  وروان من تویی،  دست  من است و  دامنت

ننگ   برفت   و نام   شد  ، صبح برفت   و نام  شد

عیش   دلم   تمام شد   ، دست   من است و دامنت

گر   بزنی  به  خنجرم،   جز    ره   عشق   نسپرم

رومی   خسته   خاطرم،  دست   من  است و دامنت

گر  چه   ز   مه   نکو تری،   لاله  رخ و   سمن  بری

عهد   به  سر  نمی بری   ، دست  من  است و دامنت

عهد   مرا   شکسته ای ،   با     دگری     نشسته ای

 جان   و   دلم   بخسته ای  ،دست من است و دامنت

خاک درت   گزیده ام  ، به   ز   تو   کس    ندیده ام

 از  همه   کس  بریده ام  ، دست من است  و دامنت

شمس   جلال   من   تویی ،  صبح  وصال  من   تویی

 واقف   حال   من  تویی  ، دست  من است و دامنت

عمر رفته

هر    دم   از   عمر   می رود    نفسی           چون    نگه   می کنم   نماند  بسی

ای  که  پنجاه   رفت   و   در   خوابی         مگر      این     پنج     روزه   درﯾابی

خجل آن کس که رفت و کار نساخت       کوس   رحلت    زدند   و بار     نساخت

خواب    نوشین     بامداد        رحیل         باز    دارد    پیاده    را     ز     سبیل

هر   که   آمد    عمارتی   نو  ساخت         رفت  و   منزل  به  دیگری    پرداخت

نیک   و  بد  چون    همی  بباید مُرد        خُنُک  آن  کس  که  گوی    نیکی   بُرد

برگ   عیشی به گور خویش فرست        کس  نیارد  ز    پس، تو   پیش   فرست

                                                       بوستان سعدی

کمند عشق

غزلی از اوحدی

صنما  ،  به   دلنوازی    نفسی     بگیر     دستم                   

که ز دیدن تو بی‌هوش و ز  گفتن  تو    مستم

دل من به دام عشق تو کنون   فتاد    و    آنگه                   

تو درآن گمان که من خود ز کمند عشق جستم

دل  تنگ  خویشتن  را   به  تو   می‌دهم،   نگارا                

بپذیر   تحفه‌ی  من،   که    عظیم  تنگ   دستم

خجلم  که  بر  گذشتی  تو   و من نشسته، یارب                

چو تو ایستاده بودی، به چه  روی  می‌نشستم؟

به    موذّن  محلّت    خبری    فرست    امشب                    

که به مسجدم نخواند، چو  ترا  همی  پرستم

چه   سلامها   نبشتم   بتو     از       نیازمندی!                      

مگرت    نمی‌رسانند       چنانکه  می‌فرستم؟

اگرت  رمیده  گفتم،  نشدم خجل، که   بودی                    

و گرم  ربوده  گفتی، نشدی  غلط که   هستم

به دو دیده خاک پای تو اگر کسی بروید                            

به نیاز من نباشد، که برت چو خاک پستم

تو به دیگران کنی میل، چو من چگونه باشی؟                   

که ز دیگران بدیدم دل خویش و در تو بستم

دلم از شکست خویشت خبری چو داد، گفتی؟                    

دل اوحدی چه باشد؟ که هزار ازین شکستم

در مذمت شراب

یکی از پیشواین مذاهب را گفتند چه گویی در باب شراب؟

گفت: اندک آن زیادت طلبد و زیادت آن حرام است.

میرزا محمد شیرازی نیز  سخنی زیبا در این زمینه دارد.

ام الخبائث   نام    او ،  خلقی   شده  بدنام  او

چون دور افتد جام او ،   بغضا و    عدوان   پرورد

نا رفته از لب در دهان    زایل کن د عقل    گران

کس کرده است اندر جهان کاری که نقصان پرورد

                                                             ***

بایزید بسطامی

بـايـزيـد بـسـطـامـى (طـيـفـوربـن عـيـسـى ) از اكـابـر عـرفـا و اصـلا اهـل

 بـسـطام است . مى گويند اول كسى است كه صريحا از فناء فى الله و بقاء با الله

 سـخـن گفته است . بايزيد گفته است : ((از بايزيدى خارج شدم مانند مار از

پوست )). بـايـزيـد بـه اصـطـلاح شطحياتى دارد كه موجب تكفيرش ‍ شده است .

 خود عرفا او را از اصـحـاب (سكر)) مى نامند، يعنى در حال جذبه و بى خودى آن

سخنان را مى گفته است . بـايـزيـد در سـال 261 درگذشته است .

ادیب پیشاوری

نام: سید احمد  ادیب پیشاوری

نام پدر: سید شهاب‌الدین

تولد و وفات: (۱۲۶۰ - ۱۳۴۹)   قمری

محل تولد: در سرحد بین افغانستان و پیشاور

شهرت علمی و فرهنگی: عالم و شاعر

معروف به ادیب. علوم ادبی و عربی را در زادگاه خود فرا گرفت ،

 سپس به افغانستان رفت و طی اقامت دو سالهٔ خود در کابل ، نزد آخوند

 ملامحمد مشهور به آل ناصر دانش آموخت. بعد به غزنین رفت و در

باغ فیروزه ، آرامگاه حکیم سنائی غزنوی ، اقامت گزید و آنجا نزد

 سعدالدین غزنوی تلمٌذ کرد. وی در بیست‌ودو سالگی به مشهد آمد و

 در آن شهر ریاضی را نزد میرزا عبدالرحمان و علوم عقلی را در محضر

 آخوند ملاغلامحسین شیخ‌الاسلام آموخت. سپس به سبزوار رفت و دو سال

 در محضر حاج ملاهادی سبزواری و آخوند ملامحمد ، فرزند وی ، و آخوند

 ملااسماعیل استفاده کرد. بعد به مشهد بازگشت و در مدرسهٔ میرزا جعفر

 ساکن و به ادیب پیشاوری یا ادیب هندی مشهور شد. در مشهد مورد توجه

میرزا سعید‌خان گرمرودی ، نائب‌التولیه آستان قدس رضوی ، قرار گرفت.

 بنا به تقاضای وی به تهران آمد و میهمان محمدخان قوام‌الدوله شد. و به تعلیم

و نشر ادب پرداخت. وی علاوه بر فنون ادبی و عربی و حفظ اشعار و نحو و لغت

و حکمت و ریاضیات در حسن خط نیز استاد بود. ادیب تا پایان عمر مجرد

 زیست و سرانجام در منزل یحیی‌خان قراگوزلو ، وزیر معارف درگذشت. و

در امامزادهٔ عبدالله تهران دفن شد. آثار وی: "دیوان" اشعار مشتمل بر چهارهزار

 و دویست بیت قصیده و غزل فارسی و سیصدوهفتاد بیت قصاید و قطعات عربی

 به انضمام دو رساله در بدیهیات اولیه و تصحیح "دیوان ناصرخسرو"؛ "قیصرنامه"؛

 حواشی و تعلیقات بر "تاریخ بیهقی" ترجمهٔ فارسی "اشارات" شیخ‌الرئیس که

 ناتمام ماند ، حاشیه بر "شرح ابن ابی‌الحدید" بر نهج‌البلاغه.

ابیاتی چند از ادیب:

سحر به بوی نسیمت به مژده جان سپرم

اگر  امان دهد   امشب  فراق   تا  سحرم

چو بگذری، قدمی بر دو چشم من بگذار

قیاس کن که منت از  شمار  خاک  درم

بکُشت غمزه ی خون ریز تو مرا صد بار

من   از خیال   لب جانفزات،   زنده ترم

گرفت عرصه ی عالم، جمال طلعت دوست

به هر کجا که  روم  آن   جمال   می نگرم

به رغم فلسفیان بشنو   این  دقیقه   ز من

که غائبی  تو  و  هرگز   نرفتی    از   نظرم

اگر  تو   دعوی  معجز  عیان   بخواهی کرد

یکی ز تربت   من  بر  گذر،  چو  در  گذرم

که سر زخاک بر آرم، چو شمع - و دیگر بار

به   پیش   روی   تو، پروانه وار   جان سپرم

مرا   اگر  به  چنین   شور،   بسپرند  به  خاک

درون    خاک،  ز  شور    درون    کفن   بدرم

بدان  صفت  که  به  موج   اندرون  رَوَد کشتی

همی  رَوَد   تن   زارم    درون     چشم     ترم

حکایت سلطان محمود در اسرار التوحید

شیخ گفت : محمود را کسی از آن او به خواب دید گفت: سلطان را

چگونه است ؟ گفت خاموش ،چه جای سلطان است ؟ من هیچ کس

ندانم سلطان اوست و آن غلطی بود . گفت مرا اینجا به پای داشته اند

و ذره ذره می پرسند ،بیت المال کسی دیگر ببرد و حسرت و داغ به ما ماند.