شعر و عرفان

مرا بیدار در شب‌های تاریک

رها کردی و خفتی، یاد می‌دار

مولانا

 مجنون خواست که پیش لیلی نامه ای نویسد.  قلم در دست گرفت و این بیت گفت: «خَیالُکِ فی عَینی وَ اِسمُکِ فی فَمی...وَ ذِکرُکَ فی قَلبی، اِلی اَیْنَ اُکتُب» «خیال تو مقیم چشم است و نام تو از زبان خالی نیست و ذکر تو در صمیم جان جای دارد. پس، نامه پیش کی نویسم چون تو در این محل ها می گردی قلم بشکست و کاغذ بدرید.

 فیه ما فیه

نگارینا ترا باشم همه عمر

خداوندی کن و یک دم مرا باش

انوری

 یک مثنوی از :      هاشمی کرمانی

ای كرمت همنفس بی كسان                      جز تو كسی نیست كس   بی كسان

بی كَسم و همنفس من تویی                       رو به كه آرم  كه  كَس  من   تویی

كون و مكان مظهر نور تو،اند                     جمله   جهان محض حضور تواند

در دل هر ذره بوَد سیر تو                          نیست  درین  پرده كسی غیر  تو

جز تو كسی نیست به بالا و پست                 ما همه هیچیم و تویی هر چه هست

بزم  بقا را  می و ساقی تویی                     جز  تو همه فانی و باقی تویی

كیست  كه قائل به ثنای تو نیست                كیست كه مایل به لقای  تو نیست

ما    همه مشغول ثنای توایم                        واله و مشتاق لقای توایم

روزن جان بر دل ما بازكن                        خاطر ما را صدف راز كن

مرد رهی از كجی اندیشه  كن                   راستی و راست وری  پیشه  كن

هر كه كند روی طلب سوی او                   قبله ذرات شود روی او

این بیت از طالب آملی است

تازه کرد اهنگ بلبل ای دل نالان تو نیز            کم ز بلبل نیستی آب گلویی تازه کن

آدمی گاهی عکس وجودی خویش را در آیینه دیگری می بیند  امری شیرازی شعری بدین مضمون دارد

نقص اگر دید ابوجهل نبود آن ز نبی                   عکس خود بود که در آینه ی احمد دید

مولانا نیز در مثنوی به این سخن اشاره دارد

گفت من آیینه ام مصقول دست                      تُرک و هندو  در من ان بیند که هست

سخن جامی در اهمیت  وجود انسان

بشناس قدر خویش که پاکیزه تر ز تو                 دُرّی نداد پرورش این آبگون صدف

این چند بیت از  اثیر اخسیکتی است.

از غایت حُسن تو وز غیرت چشم خود                    پیداتْ      نمی یابم،  پنهانت     نمی بینم

گرچه ز تو می گویم ،در گفت نمی آیی              ور چه به تو می بینم ،چون جانتْ نمی بینم

سوزی است مرا در  دل اما نه چنان سوزی            سوزی که وجود من بر باد دهد روزی

اوحدی:

گرگ اجَل یکایک از این گله می برد                  وین گله را نگر که چه آسوده می چرد

این رباعی از جامی است.

ای آنکه به قبله وفا روست  تو را                            بر مغز چرا حجاب شد پوست تو را

دل در پی این و آن نه نیکوست تو را                  یک دل داری بس است یک دوست تو را

سخن صائب  در اغتنام از فیض صبحگاهی:

ز فیض صبح مشو غافل ای سیاه درون                    صفای این نفس ِ بی غبار را دریاب

تاثیر عشق بر جان سعدی بسیار جان فرسا است

عشق آمد آن چنان به دلم در زد آتشی                   کز وی هزار سوز مرا در جگر فتاد

صائب تبریزی:

گناه زشتی خود را بر آبگینه مبند                  مکن چو سنگدلان  شکوه از زمانه خویش

از مثنوی مولانا:

تو از این سو و از ان سو چون گدا                 ای کُه معنی چه می جویی صدا

هم از ان سو جو که وقت درد تو                 می شوی در ذکر یاربی دو تو

وقت درد و مرگ آن سو می نَمی            چون که دردت  رفت چونی اعجمی

وقت محنت گشته ای الله گو                   چون که محنت  رفت گویی راه کو

سعدی نیز بیتی قریب به این مضمون دارد

خدا را در فراخی خوان و در عیش و تن آسایی               نه چون کارت به جان امد  خدا را جان و دل خواهی

بیتی از شاه نعمت اله ولی:

سر زلف سیه دیدم شدم شیدا و سودایی              ندانم تا دل مسکین در آن دام بلا چون شد

 تا چند عمر در هوس وآرزو رود                        ای کاش این نفس که برآمد فرو رود

 مهمان سراست خانه دنیا که اندرو                      یک روز این بیاید و یک روز آن رود

 بر کام دل به گردش ایام دل مبند                             کاین چرخ کج مدار نه بر آرزو رود

آن کس که سر به جیب قناعت فرو نبرد                   بگذار  تا    به چاه   مذلت فرو  رود

 از بهر دفع غم به کسی گر بری پناه                            هم غم به جای ماندو هم آبرو  رود

آن آبروی چو جوی بود رنج وغصه سنگ             سنگش به جای ماندو آبش زجو رود

 ای گل به دست مال هوس پیشگان مرو                مگذار تا ز دست تواین رنگ و بو رود

 کردیم هر گناهی و از کرده غافلیم                           ای وای اگر حدیث گنه روبه رو رود

  امروز رو نکرد به در گاه حق« سنا»                       فردا به سوی درگه او با چه رو رود

آرزوی بابا فغانی شیرازی با هزار سال دیدن هم جبران نمی شود.

به ماه روی تو این ارزو که من دارم                  هزار سال اگر بینمت هنوز کم است

سعدی می فرماید:

پایت بگذار تا ببوسم                   چون دست نمی رسد در آغوش

وحشی بافقی:

تبسمی ز لب دلفریب او دیدم            که هر چه با دل من کرد آن تبسم کرد

با با فغانی  حاصل عمر دراز را دریافته است.

تا دل به حلقه زلف تو بسته ام              دانسته ام که حاصل عمر دراز چیست

از مثنوی مولانا:

هر چه اندیشی پذیرای فناست                       آنچه در اندیشه ناید آن خداست

بر در این خانه گستاخی ز  چیست               گر همی دانند کاندر خانه کیست

ابلهان تعظیم مسجد می کنند                       در جفای اهل دل جِد  می کنند

آن مجازست این حقیقت ای خران             نیست مسجد جز درون  سروران

تا دل مرد  خدا نامد  به درد                        هیچ قومی را خدا رسوا نکرد

قصد جنگ انبیاء می داشتند                          انبیاء را همچو خود  پنداشتند

بیتی از قا آنی:

به گیسویت که از رویت به دیگر سو نتابم  رخ

گرَم صد بار چون گیسو به گرد سر بگردانی

یک رباعی از احمد جامی:

یارم  ز خرابات در آمد  سرمست               مانند لب خویش می لعل  به دست

گفتم صنما من از تو کی خواهم رَست           گفتا نرَهد هر انکه در ما پیوست

معشوق طالب آملی را حاجتی به سیاهی لشکر نیست

در قید زلف و کاکل عنبر فشان مباش              حُسن ترا سیاهی لشکر چه حاجت است

سعدی:

چه خوش گفت آن تهیدست سلحشور                جُوی زر بهتر از پنجاه من زور

ظهیر فاریابی:

بگو به خواب که امشب میا به دیده من               جزیره ای که مکان تو بود آب گرفت

از بوستان سعدی در خدمت به رعیت:

برو پاس درویش محتاج دار                   که شاه از رعیت بوَد تاج دار

رعیت چو بیخند و سلطان درخت            درخت ای پسر باشد از بیخ ،سخت

مکن تا توانی دل خلق ریش                  وگر میکُنی  میکَنی بیخ خویش

اوحدی را بیتی زیباست

در پرده ای و بر همه کس پرده می دری             با هر کسی و با تو کسی را وصال نیست

خجلت صائب تبریزی نیز در نوع خود تامل بر انگیز است

به بوی گل ز خواب بیخودی بیدار شد بلبل               زهی خجلت که معشوقش کند بیدار عاشق را

یک رباعی از عراقی:

حسنت به ازل نظر چو در کارم کرد                 بنمود جمال و عاشق زارم کرد

من خفته بدم به ناز  در کتم عدم                       حسن تو به دست خویش بیدارم کرد

نشاط :

یارب تو پرده بردار از کار تا بدانند            کامروز در جهان کیست شایسته ملامت

با دیدن رخ معشوق زبان عاشق خاموش می شود چرا که شرط عشق خموشی است نظاره به او جواب هر سوالی است چنانکه مولانا می فرماید:

ای لقای تو جواب هر سوال                 مشکل از تو حل شود بی قیل و قال

سعدی نیز سخنی قریب به این مضمون دارد .

در روی تو گفتم سخنی چند بگویم                    رو باز نمودی و در نطق ببستی

و اینک سخنی از حسن دهلوی در این باره:

گفتی چرا سخن نکنی چون به من رسی                 نظّاره جمال تو خاموشی آورد

غزلی از ارفع کرمانی:

امشب به کویت آمدم  دانم که در وا می کنی              رحمی به این خونین دل رسوای رسوا می کنی

لیلای من باشد عیان در هر زمان در هر مکان           زاهد چرا بهر نشان  هی لا و الا می کنی

ای دل بیاموزی اگر راه درست عاشقی                    با هرچه او قسمت کند صبر و مدارا می کنی

 این چرخه می چرخد بسی بهر حساب هر کسی         یک روز جبران می کند جوری که با ما می کنی

آشفته بازاری مکن ای دزد مادرزاد دل                    صد حلقه می پیچی به هم تا یک گره وا می کنی                                           

گه در تماشاخانه ی قسمت مرا بازی دهی                  گه نقش های خویش را در من تماشا می کنی

صد وعده نادیدنی ارفع به خود هم می دهی                با ظن وهم آلود خود دل را تسلا  می کنی

حافظ نظر بر عنایت الهی دارد و می گوید:

چون حسن عاقبت نه به رندی و زاهدی است              آن به که کار خود به عنایت رها کنند

مولانا نیز در این سخن هم آوا با حافظ است.

ذره ای سایه عنایت بهتر است                 از هزاران طاعت ِ طاعت پرست

صائب نیز با زبان دیگری به این نکته توجه دارد.

کار با جذبه عشق است عزیزان ور نه              بوی پیراهن یوسف گرهی بر باد است

و بشنویم از مولانا که می فرماید:

گر رسد جذبه خدا ماء معین                جوی ناکنده بجوشد از زمین

پیش و پس اوراق خزان نیم نفس نیست               خوشدل چه به عمر خود و مرگ دگرانی

  افسانه عاشقی    از جامی

آرند که واعظی سخنور                          بر مجلس وعظ سایه گستر

از دفتر عشق نکته می راند                    وافسانه عاشقی همی خواند

خرگم شده ای بر اوگذر کرد                   وزگم شده ی خودش خبر کرد

زد بانگ که کیست حاضر امروز             کز نبوده خاطر افروز

نی محنت عشق دیده هرگز                     نی جور بتان کشیده هرگز

بر خواست زجای ساده مردی                هرگز زدلش نزاده دردی

کان کس منم ای ستوده ی دهر               کز عشق نبوده هرگزم بهر

خر گم شده را بخواند کای یار               اینک خر تو  بیار افسار

حسن لیلی     از مولانا

ابلهان   گفتند   مجنون   را  ز   جهل               حسن لیلی نیست چندان ،هست سهل

بهتر   از   وی   صد   هزاران     دلربا               هست همچون  ماه در  شهر  ای  کیا

گفت :صورت کوزه است و حسن می               می، خدایم   می دهد  از   ظرف  وی

مر شما را  سرکه  داد  از   کوزه اش                   تا  نباشد عشق    اوتان   گوش کش

غزلی از :  عماد خراسانی

سرزبالین به چه امید برآرم سحری                           که درآن روز نبینم رخت ای رشک پری

آه از آن شب که نگیری خبرازمن درخواب             وای از آن روزکه من ازتو نگیرم خبری

عهدکرده است که از صحبت دونان گذرد                دیرتر می گذر ای عمرکه خوش می گذری

شهر عشق است و جنون ازهمه جا مقصد ما               خیز اگر با من و دل ، راهزنا همسفری

می شد ای کاش که یک لحظه  نباشم بی تو              یا شدی کاش دلم شاد به روی دگری

وای بر من که به سودای تو ای ماه مرا                    نیست جز آه و دگر نیست درآن هم اثری

من اگر دل به تو دادم تو ز من دل بردی                 گرگناهی است محبت تو گنه کارتری

به خدایی که تورا بردن  دل داده به یاد                قسمت می دهم ای مه که ز یادم نبری

خوب شد باز شدی عاشق و شوریده عماد                     ننهی باز به بالین سر بی دردسری

 یک مثنوی از :      هاشمی کرمانی

ای كرمت همنفس بی كسان                      جز تو كسی نیست كس   بی كسان

بی كَسم و همنفس من تویی                       رو به كه آرم  كه  كَس  من   تویی

كون و مكان مظهر نور تو،اند                     جمله   جهان محض حضور تواند

در دل هر ذره بوَد سیر تو                          نیست  درین  پرده كسی غیر  تو

جز تو كسی نیست به بالا و پست                 ما همه هیچیم و تویی هر چه هست

بزم  بقا را  می و ساقی تویی                     جز  تو همه فانی و باقی تویی

كیست  كه قائل به ثنای تو نیست                كیست كه مایل به لقای  تو نیست

ما    همه مشغول ثنای توایم                        واله و مشتاق لقای توایم

روزن جان بر دل ما بازكن                        خاطر ما را صدف راز كن

مرد رهی از كجی اندیشه  كن                   راستی و راست وری  پیشه  كن

هر كه كند روی طلب سوی او                   قبله ذرات شود روی او

آن که بی باده کند جان مرا مست کجاست...

غزلی از مولانا:

آن که بی باده کند جان مرا مست کجاست؟

وان که بیرون کند از جان و دل ام دست کجاست؟

وانکه سوگند خورم جز به سر او نخورم

وان که سوگند من و توبه ام اشکست کجاست؟

وان که جان ها به سحر نعره زنان اند ازو

وان که ما را غم اش از جای ببردست کجاست؟

جان جان است و گر جای ندارد چه عجب؟!

این که جا می طلبد در تن ما هست کجاست؟

غمزۀ چشم بهانه ست و زان سو هوسی ست

وان که او در پس غمزه ست دل ام خست کجاست؟

پردۀ روشن دل بست و خیالات نمود

وان که در پرده چنین پردۀ دل بست کجاست؟

عقل تا مست نشد چون و چرا پست نشد

وآن که او مست شد از چون و چرا رست کجاست؟